50 vjet nga Akti Final i Helsinkit: A mbetet OSBE një ndërtuese urash në një Evropë të ndarë?

Më 31 korrik dhe 1 gusht, qindra zyrtarë dhe liderë politikë nga mbarë bota do të mblidhen në kryeqytetin finlandez për të shënuar 50-vjetorin e Aktit Final të Helsinkit – një marrëveshje historike që kontribuoi në uljen e tensioneve gjatë Luftës së Ftohtë dhe hodhi themelet e Organizatës për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (OSBE).

Me moton “Respekt, Përgjigje, Përgatitje”, ngjarja përvjetore vjen në një kohë të trazuar për sigurinë evropiane, me OSBE-në të përballur me sfida të mëdha për shkak të luftës në Ukrainë dhe bllokadave të brendshme. Presidenti ukrainas Volodymyr Zelensky dhe Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së, Antonio Guterres, do të mbajnë fjalime në këtë samit historik, duke trajtuar të ardhmen e organizatës dhe rolin e saj në një rend global në ndryshim.

Një trashëgimi e rëndësishme me sfida të reja
Akti Final i Helsinkit, i nënshkruar në vitin 1975 nga 35 shtete – përfshirë SHBA-në dhe Bashkimin Sovjetik – shënoi një moment historik në përpjekjet për bashkëpunim Lindje-Perëndim. Përmes tri fushave kyçe – çështje politike dhe ushtarake, bashkëpunim ekonomik dhe shkencor, si dhe të drejtat e njeriut – marrëveshja ndikoi thellësisht në zhvillimet demokratike në Evropën Lindore, përfshirë lëvizjen Solidaritet në Poloni dhe Kartën 77 në Çekosllovaki.

Pas rënies së Bashkimit Sovjetik, OSBE-ja u institucionalizua si një organizatë panevropiane për paqe, demokraci dhe siguri, me një fokus të veçantë në të drejtat e njeriut dhe zgjedhjet e lira.

Nga frymëzim në bllokadë
Megjithatë, pesë dekada më vonë, misioni i OSBE-së po sfidohet seriozisht. Nevoja për konsensus në vendimmarrje ka bërë që organizata të paralizohet përballë veprimeve revanshiste të Rusisë. Misionet e saj në Gjeorgji dhe Ukrainë janë ndërprerë, ndërsa tre punonjës të OSBE-së vazhdojnë të mbahen të burgosur në Rusi. Grupi i Minskut për zgjidhjen e konfliktit në Nagorno-Karabak është shpërbërë, dhe buxheti i organizatës është bllokuar nga Azerbajxhani.

Finlanda, që mban presidencën e OSBE-së për vitin 2025, ka nisur një nismë të re – “Fondin Helsinki+50” – për të siguruar financime vullnetare dhe për të ringjallur funksionimin e organizatës. Megjithatë, diskutimet ndërmjet shteteve anëtare tregojnë një zemërim të thellë ndaj rregullit të konsensusit, i cili po shihet gjithnjë e më shumë si pengesë, sesa si garanci për unitet.

OSBE pa reforma të mëdha, por me shmangie kreative
Edhe pse nuk pritet reformë madhore, disa vende anëtare po promovojnë “shmangie kreative” nga rregulli i konsensusit. Një shembull është Programi i Mbështetjes për Ukrainën, një seri projektesh që financohen jashtë buxhetit të zakonshëm të OSBE-së. Po ashtu, Mekanizmi i Moskës – që mundëson hetime të pavarura për shkelje të të drejtave të njeriut pa pëlqimin e të gjitha palëve – është aktivizuar pesë herë që nga nisja e pushtimit rus.

Raportet e këtyre misioneve tashmë po përdoren në gjykatat ndërkombëtare dhe pritet të kenë rol kyç në Tribunalin e ri për agresionin rus në Ukrainë.

A do të mbijetojë OSBE?
Samiti i Helsinkit vjen si një përpjekje për të reflektuar mbi 50 vite bashkëpunim dhe për të gjetur rrugë për ta bërë OSBE-në të përshtatshme për sfidat e shekullit XXI. Në mungesë të një reforme rrënjësore, organizata mund të mbijetojë përmes një “koalicioni vullneti”, ku vendet të bashkëpunojnë përtej vetove dhe bllokimeve formale.

Por pyetja thelbësore që mbetet në tryezë është: A mund të vazhdojë OSBE-ja të jetë ndërtuese urash në një Evropë të përçarë dhe me luftë në horizont? Përgjigja pritet të formësohet në muajt e ardhshëm, ndërsa trashëgimia e Aktit të Helsinkit përballet me një realitet të ri gjeopolitik.