54 seanca të dështimit parlamentar: Kompetenca, përgjegjësia dhe roli i Gjykatës Kushtetuese në rivendosjen e rregullit institucional

Pas më shumë se 54 seancash të dështuara parlamentare për konstituimin e institucioneve të reja në Republikën e Kosovës, vendi është përballur me ngërç të pashembullt institucional, i cili ka zbuluar jo vetëm mungesën e vullnetit politik për funksionalizimin e pushteteve, por edhe krizën e përfaqësimit dhe dobësinë e arkitekturës institucionale kushtetuese në përballje me obstruksionin politik të qëllimshëm. Ky bllokim i stërzgjatur dhe i padokumentuar më parë në historinë parlamentare të vendit, ka thelluar mosbesimin qytetar ndaj sistemit politik, ka krijuar vakum funksional dhe ka ekspozuar brishtësinë e shtetit të së drejtës përballë bllokadave të organizuara politike.

Ky paralizim institucional nuk mund të konsiderohet dështim i përkohshëm procedural, por përbën shkelje sistematike të parimeve themelore të rendit demokratik, ku mbizotëron llogaridhënia elektorale mbi përgjegjësinë kushtetuese, dhe ku Kuvendi shndërrohet nga organ përfaqësues në arenë bllokimi. Një krizë e tillë, nëse nuk adresohet përmes standardeve të qarta kushtetuese, rrezikon të legjitimojë kulturën e mosveprimit dhe të minojë themelet e funksionimit demokratik të shtetit.

Rasti konkret kërkon gjykim të drejtë dhe të qartë nga Gjykata Kushtetuese, jo vetëm për të konstatuar nëse janë tejkaluar kompetencat e akterëve institucionalë, por për të vendosur standard të detyrueshëm për të gjitha rastet e ardhshme, kur bllokimi politik tenton të shndërrohet në normë.

Në këtë analizë do të shqyrtohen aspektet kryesore juridike dhe politike që lidhen me këtë situatë, duke filluar nga roli dhe kompetencat e Presidentes dhe Kuvendit, respektimi i afateve kushtetuese, pasojat mbi legjitimitetin e institucioneve, dhe së fundi, vlera precedentiale e vendimit që pritet nga Gjykata Kushtetuese, si garancë për mbrojtjen e rendit demokratik dhe parandalimin e krizave të ngjashme në të ardhmen.

 

Pezullimi i seancave nga Gjykata Kushtetuese: domethënia dhe pritjet

Pezullimi i seancave nga Gjykata Kushtetuese është një veprim me peshë të madhe politike dhe juridike, që sinjalizon se kemi të bëjmë me çështje të rëndësishme kushtetuese, e cila mund të ketë pasoja të drejtpërdrejta për funksionimin e institucioneve demokratike. Ky vendim sugjeron se, në pritje të vendimit përfundimtar, Gjykata ka vlerësuar ekzistencën e rrezikut të besueshëm për cenimin e rendit kushtetues nëse proceset parlamentare do të vazhdonin.

Çfarë pritet nga vendimi përfundimtar i Gjykatës?

1. Shmangie e precedentëve të rrezikshëm

Gjykata Kushtetuese pritet të vendosë nëse janë respektuar parimet kushtetuese në thirrjen dhe zhvillimin e seancave, duke u kujdesur që të mos legjitimojë praktika që mund të deformojnë ndarjen e pushteteve apo të komprometojnë integritetin institucional.

Shembull ndërkombëtar: Gjermania, 1983 – Kancelari Helmut Kohl dhe Gjykata Kushtetuese Federale (Karlsruhe)

Në vitin 1983, kancelari Helmut Kohl kërkoi shpërbërjen e Bundestagut dhe mbajtjen e zgjedhjeve të parakohshme vetëm pak muaj pasi kishte marrë pushtetin nëpërmjet një votëbesimi konstruktiv. Kjo kërkesë u kontestua si shmangie nga rruga normale demokratike, me pretendimin se zgjedhjet nuk kishin si qëllim zgjidhjen e një krize reale, por forcimin e pozitës së tij politike.

Gjykata Kushtetuese Federale vendosi që procedurat ishin respektuar në formë, por paralajmëroi se keqpërdorimi i kompetencave për përfitime politike mund të kthehet në precedent të rrezikshëm për sistemin demokratik. Ajo theksoi se nuk do të toleronte në të ardhmen instrumentalizimin e institucioneve për kalkulime politike.

Paralele me Kosovën: Nëse seancat në Kosovë thirren në mënyrë të njëanshme, pa konsensus institucional, apo në kundërshtim me rregulloren e Kuvendit dhe parimet themelore të Kushtetutës, atëherë krijohet rreziku real që të përftohet një precedent negativ, ku procedurat zyrtare maskojnë deformimin e procesit demokratik. Në këtë kontekst, Gjykata Kushtetuese e Kosovës ka jo vetëm mandatin për të shqyrtuar formën, por detyrimin për të garantuar substancën demokratike të veprimeve institucionale.

2. Sqarim për rolin e Presidentes dhe Kuvendit në fazat e tranzicionit institucional

Një nga çështjet esenciale që pritet të trajtojë vendimi përfundimtar i Gjykatës Kushtetuese është qartësimi i kufijve të kompetencave kushtetuese midis Presidentes së Republikës dhe Kuvendit të Kosovës, në kontekstin e pezullimit të seancave dhe ngërçit të krijuar në konstituimin e institucioneve paszgjedhore. Bëhet fjalë për një interpretim delikat që prek baraspeshën e pushteteve dhe saktësinë procedurale të fazës fillestare të formimit të institucioneve të reja legjitime.

Sipas nenit 84, pika 3 të Kushtetutës së Republikës së Kosovës, Presidentja ka kompetencën për të “thirrur seancën konstituive të Kuvendit pas zgjedhjeve.” Kjo kompetencë është e natyrës protokollare dhe proceduralisht e lidhur me realizimin e të drejtës së qytetarëve për përfaqësim parlamentar aktiv.

Ndërkohë, neni 95, pika 1, përcakton se “Presidenti i Republikës së Kosovës i propozon Kuvendit kandidatin për Kryeministër, pas konsultimeve me partinë politike ose koalicionin që ka fituar shumicën në Kuvend.” Kjo dispozitë është ndërtuar mbi parimin e qartësisë së shumicës parlamentare dhe jo mbi diskrecionin presidencial.

Kufijtë e këtyre kompetencave janë përkufizuar qartë nga vetë Kushtetuta dhe nuk ofrojnë hapësirë për ndërhyrje politike, shtyrje arbitrare apo interpretime të njëanshme. Presidentja nuk është aktore politike aktive në procesin e krijimit të shumicës, por një garantuese institucionale që zbaton rezultatin elektoral në përputhje me vullnetin e shprehur të deputetëve.

Kjo qasje është konfirmuar edhe nga vetë jurisprudenca e Gjykatës Kushtetuese, konkretisht në vendimin nr. KO119/14 të datës 1 korrik 2014. Në këtë vendim historik, Gjykata përcaktoi se:

“Presidenti/ja duhet të ftojë për formimin e Qeverisë kandidatin e partisë apo koalicionit që ka fituar shumicën e nevojshme në Kuvend,” duke përjashtuar çdo kompetencë presidenciale për të përcaktuar vetë kandidatin për Kryeministër pa u vërtetuar paraprakisht ekzistenca e shumicës parlamentare.

Nëse këto kompetenca tejkalohen, qoftë përmes dekretimit të nxituar të seancës konstituive pa dakordim institucional, qoftë përmes zvarritjes së procesit, ekziston rreziku i një ndërhyrjeje jokushtetuese që mund të prodhojë pasoja të rënda për legjitimitetin e institucioneve dhe për të gjithë procesin demokratik të tranzicionit.

Në këtë kuadër, vendimi i ardhshëm i Gjykatës Kushtetuese është vendimtar për të përcaktuar nëse kemi të bëjmë me shmangie nga kufijtë kushtetues apo me respektim të duhur të procedurave. Ky vendim nuk ka vetëm funksion shpjegues, por edhe normativ: ai do të vendosë standard të detyrueshëm për rolin e secilit institucion në fazat e ndjeshme të tranzicionit paszgjedhor, duke forcuar parimin e ndarjes së pushteteve, përgjegjësisë institucionale dhe kufizimit të kompetencave sipas Kushtetutës.

3. Respektimi i afateve kushtetuese dhe pasojat e moszbatimit

Një ndër çështjet më kritike që pritet të adresojë vendimi i ardhshëm i Gjykatës Kushtetuese është respektimi i afateve të përcaktuara në Kushtetutë për thirrjen e seancës konstituive të Kuvendit dhe krijimin e institucioneve të reja pas zgjedhjeve të përgjithshme. Zbatimi i saktë i këtyre afateve është baza për garantimin e funksionalitetit të shtetit të së drejtës dhe për ruajtjen e tranzicionit demokratik të pandërprerë. Mosrespektimi i tyre krijon vakuume institucionale dhe kontribuon në pasiguri politike dhe institucionale.

Neni 66, paragrafi 1 dhe 3 i Kushtetutës së Republikës së Kosovës përcaktojnë në mënyrë eksplicite:

“Seanca konstituive e Kuvendit thirret nga Presidenti i Republikës së Kosovës jo më vonë se tridhjetë (30) ditë pas shpalljes së rezultateve përfundimtare të zgjedhjeve.”

Ky afat përbën normë detyruese kushtetuese dhe jo një dispozitë fakultative apo e hapur ndaj interpretimeve politike. Çdo tejkalim i këtij afati, për çfarëdo arsye, qofshin ato teknike, procedurale apo të motivuara politikisht, bie ndesh me parimin e ligjshmërisë dhe me natyrën imperative të normës kushtetuese. Për më tepër, krijon precedent të rrezikshëm ku vonesat institucionale mund të përdoren si mekanizma të instrumentalizimit politik për të shtyrë ose penguar konstituimin e shumicës së re parlamentare.

Obstruksioni politik si devijim nga normaliteti kushtetues

Në këtë kontekst, duhet adresuar edhe fenomeni i obstruksionit politik, i cili përfshin sjellje të qëllimshme nga akterë institucionalë apo deputetë individualë për të penguar apo vonuar funksionimin normal të institucioneve. Këto përfshijnë mospjesëmarrjen në seanca, refuzimin për të marrë pjesë në procedurat e konstituimit ose përdorimin e manovrave të qëllimshme për të bllokuar formimin e shumicës. Sjellje të tilla janë në kundërshtim me etikën parlamentare dhe përbëjnë shkelje të frymës së Kushtetutës, e cila bazohet në parimin e bashkëpunimit institucional dhe të përgjegjësisë politike.

Shembull ilustrues: kriza paszgjedhore e vitit 2017

Rast konkret që dëshmon pasojat e mosrespektimit të afateve kushtetuese është ai i paszgjedhjeve parlamentare të vitit 2017, kur seanca konstituive e Kuvendit u thirr me vonesë, përtej afatit 30-ditor të përcaktuar në nenin 66.1 të Kushtetutës. Kjo situatë solli krizë funksionale institucionale dhe vonoi formimin e Qeverisë për disa javë, duke prodhuar pasiguri politike dhe ndërhyrje të domosdoshme të faktorit ndërkombëtar për të zhbllokuar procesin. Edhe pse mungoi ndërhyrja direkte e Gjykatës Kushtetuese për këtë rast, ai ilustron qartë se vonesat në respektimin e afateve nuk janë thjesht çështje teknike, por prekin vetë bazën e rendit kushtetues.

Roli i Gjykatës Kushtetuese dhe domosdoshmëria e standardizimit

Në këto rrethana, Gjykata Kushtetuese pritet të luajë rol qendror në:

• Sqarimin nëse afatet kushtetuese janë respektuar apo shkelur në rastin konkret;

• Identifikimin e përgjegjësive institucionale për vonesat e mundshme;

• Vendosjen e standardit normativ që garanton se afatet nuk do të manipulohen në funksion të interesave politike, por do të respektohen si pjesë e pandashme e shtetit të së drejtës.

Vendimi që do të nxirret nuk ka rëndësi vetëm për zgjidhjen e situatës aktuale, por do të ketë efekt precedent, duke disiplinuar sjelljen e akterëve politikë dhe duke forcuar rendin kushtetues në rastet e ardhshme të tranzicionit institucional.

 

Konkluzion për përfshirje në vlerësimin përfundimtar

Respektimi i afateve kushtetuese është tregues i pjekurisë demokratike dhe i përkushtimit ndaj ligjshmërisë. Çdo shmangie ose zvarritje e qëllimshme nga këto afate, përbën shkelje të parimeve themelore të shtetit kushtetues dhe dëmton besimin e qytetarëve në integritetin e proceseve demokratike. Gjykata Kushtetuese, përmes vendimit të saj, ka mundësinë të riafirmojë rëndësinë normative të afateve kushtetuese dhe të ndalë çdo tentativë për t’i relativizuar ato si mjete taktike politike.

4. Konsekuencat për legjitimitetin e proceseve të ardhshme

Vendimi i Gjykatës Kushtetuese pritet të ketë implikime të drejtpërdrejta për legjitimitetin e proceseve parlamentare dhe për funksionimin kushtetues të institucioneve në vijim. Në varësi të përmbajtjes dhe natyrës së vendimit – nëse ai do të ketë efekt deklarativ (konstatues) apo konstitutiv (shfuqizues dhe pasues) – mund të prodhohen pasoja të rëndësishme për:

• votimin e qeverisë së re, nëse konstituimi i Kuvendit ose ndarja e mandatit konsiderohen të parregullta;

• mandatin e deputetëve, nëse rezulton se seanca konstituive ose veprimet e mëvonshme janë zhvilluar në kundërshtim me Kushtetutën;

• dhe, në rrethana jashtëzakonisht të rënda institucionale, për shfuqizimin e vendimeve të marra dhe rikthimin në proces zgjedhor, nëse konstatohet cenim i thellë dhe i pakorrigjueshëm i legjitimitetit procedural.

Legjitimiteti i institucioneve në një shtet kushtetues, përkufizohet jo vetëm përmes rrjedhës së vullnetit popullor, por edhe përmes respektimit të formës kushtetuese të ushtrimit të pushtetit. Çdo devijim nga procedurat kushtetuese, veçanërisht në fazën e konstituimit të pushtetit legjislativ dhe ekzekutiv, jo vetëm që komprometon legjitimitetin formal, por – nëse bie ndesh me parimet bazë të demokracisë përfaqësuese – cenon thellësisht edhe legjitimitetin substancial.

Vendimet e Gjykatës Kushtetuese, në përputhje me nenin 116 të Kushtetutës, kanë efekt përfundimtar dhe obligativ për të gjitha palët. Në rastet kur konstatohet shkelje e dispozitave kushtetuese, ato mund të shërbejnë si bazë për anulimin e akteve juridike, përfshirë aktet e Kuvendit ose të Presidentit. Në praktikën krahasuese, gjykatat kushtetuese në vende të tjera kanë vendosur për anulimin e vendimeve të parlamenteve, për shfuqizimin e qeverive të zgjedhura në mënyrë të parregullt ose kanë kërkuar përsëritje të zgjedhjeve, duke e bazuar këtë në standardet e shtetit të së drejtës dhe proporcionalitetit ndërmjet shkeljes dhe masës ndëshkuese.

Prandaj, vendimi që pritet nuk ka vetëm funksion interpretues të së drejtës pozitive, por shërben si garant i funksionalitetit dhe integritetit të rendit demokratik dhe parlamentar, duke vendosur precedent të rëndësishëm për çdo rast të ardhshëm të kontestimit të procesit për formimin e institucioneve.

Efektet retrospektive apo prospektive të vendimit; Në varësi të mënyrës se si Gjykata Kushtetuese do ta arsyetojë vendimin, ky i fundit mund të ketë efekt retrospektiv (ex tunc) – duke e konsideruar se një akt institucional ka qenë antikushtetues që nga momenti i ndërmarrjes së tij – ose efekt prospektiv (ex nunc), që nënkupton vlefshmërinë e vendimit vetëm për të ardhmen. Kjo ndarje ka rëndësi esenciale, pasi në rast se vendimi ka efekt retrospektiv, të gjitha aktet e ndërmarra mbi një bazë të pavlefshme nga ana ligjore mund të konsiderohen të pavlefshme dhe të krijojnë nevojë për rishikim ose anulim të proceseve që pasuan.

Nëse zgjidhet efekti prospektiv, institucionet ekzistuese mund të vazhdojnë mandatin e tyre, por me detyrimin për të respektuar standardet e vendosura në rastet e ardhshme. Kjo zgjidhje metodologjike, përbën mjetin për balancimin midis stabilitetit institucional dhe nevojës për sanksionimin e shkeljeve kushtetuese.

Konkluzion i veçantë për pikën 4: Vendimi i Gjykatës Kushtetuese mbi kushtetutshmërinë e seancave konstituive dhe veprimeve të mëvonshme parlamentare, përbën momentin vendimtar për rivendosjen ose ruajtjen e legjitimitetit institucional në Republikën e Kosovës. Çdo devijim nga procedurat kushtetuese, nëse mbetet i paadresuar ose i toleruar, përbën rrezik të drejtpërdrejtë për integritetin e sistemit demokratik përfaqësues dhe për besueshmërinë e institucioneve tek qytetarët. Prandaj, ky vendim nuk duhet të shihet vetëm si përgjigje ndaj një rasti të veçuar procedural, por si garanci e rendit kushtetues dhe e barazisë së të gjithë akterëve politikë, në raport me ligjin themelor të shtetit.

Për të ilustruar efektet konkrete të këtyre vendimeve dhe për të fuqizuar nevojën për koherencë normative, mund të përmenden dy raste përfaqësuese:

Në praktikën kushtetuese, është dëshmuar se mosrespektimi i procedurave, sjell pasoja të rënda për legjitimitetin e institucioneve. Në vendimin KO72/20, Gjykata Kushtetuese e Kosovës pezulloi një dekret presidencial për emërimin e mandatarit për formimin e Qeverisë, duke theksuar se respektimi i procedurave kushtetuese është bazike dhe se forma është po aq e rëndësishme sa përmbajtja në çështjet e legjitimitetit kushtetues.

Po ashtu, rasti i vitit 1983 në Gjermaninë Federale shërben si precedent ku Gjykata Kushtetuese e la në fuqi një akt politik, por paralajmëroi se devijimet nga legjitimiteti procedural në të ardhmen mund të prodhojnë pasoja për vlefshmërinë e vetë institucioneve.

5. Model për situata të ardhshme

Vendimi i pritshëm i Gjykatës Kushtetuese pritet të shërbejë si precedent interpretues i detajuar dhe me rëndësi sistemike për trajtimin e krizave të ardhshme institucionale në Republikën e Kosovës. Në kuptimin kushtetues dhe doktrinar, vendimet e kësaj Gjykate nuk janë thjesht përgjigje për rrethana të veçanta, por formësojnë standarde për mënyrën se si duhet lexuar dhe zbatuar Kushtetuta në praktikat e ardhshme institucionale dhe politike.

Funksioni normativ i vendimeve kushtetuese – Gjykata Kushtetuese, përmes vendimeve të saj interpretative, ndërton jurisprudencën kushtetuese të detyrueshme, që nuk ka efekt vetëm për rastin konkret, por shtrihet edhe ndaj të gjitha situatave analoge që mund të paraqiten në të ardhmen. Kjo e bën çdo vendim të saj një udhërrëfyes të drejtpërdrejtë për institucionet kushtetuese në mënyrën e veprimit përballë krizave politike, bllokimeve procedurale apo mosmarrëveshjeve për kompetenca ndërmjet pushteteve.

Krijimi i precedentit kushtetues – Në sistemin kushtetues të Kosovës, ku shumë dispozita kanë karakter të hapur interpretimi, precedenti kushtetues luan rol bazik në mbushjen e boshllëqeve normative dhe në stabilizimin e rregullave të lojës institucionale. Çdo vendim që adreson çështje themelore të funksionimit të shtetit – si konstituimi i Kuvendit, mandati i Presidentit apo ndarja e pushteteve, përbën burimin e të drejtës kushtetuese të zhvilluar (living constitutionalism) dhe pikën e referimit për të ardhmen.

Implikimi praktik – Vendimi i radhës pritet të ofrojë model të qartë për trajtimin e situatave të bllokimit politik, duke ndihmuar në:

• parandalimin e interpretimeve të njëanshme ose të qëllimshme të dispozitave kushtetuese;

• orientimin e Presidentit/es së Republikës, Kuvendit dhe partive politike në fazat paszgjedhore;

• forcimin e kulturës kushtetuese dhe konsolidimin e praktikave të qëndrueshme institucionale.

Në rendin demokratik funksional, parashikueshmëria juridike dhe qëndrueshmëria e jurisprudencës kushtetuese, përbëjnë themelin e stabilitetit institucional. Prandaj, vendimi që pritet nga Gjykata Kushtetuese, nuk duhet parë vetëm si zgjidhje për një krizë momentale, por si garanci për konsistencën e rendit kushtetues dhe për parandalimin e përshkallëzimit të krizave të ngjashme në të ardhmen.

Përvoja ndërkombëtare e ka dëshmuar qartë funksionin parësor të gjykatave kushtetuese në vendosjen e standardeve për menaxhimin e krizave institucionale:

– Në rastin e Italisë (vendimi nr. 1/2014), Gjykata Kushtetuese shpalli të papajtueshëm me Kushtetutën ligjin zgjedhor, pa e zhbërë mandatin e deputetëve ekzistues, por duke vendosur një precedent interpretues që udhëhoqi të gjitha reformat pasuese në sistemin elektoral.

– Po ashtu, Gjykata Kushtetuese Federale e Gjermanisë, në vendimin për Traktatin e Lisbonës (2009), krijoi standard detyrues për përfshirjen e Bundestagut në vendimmarrjen për politikat e BE-së, duke e shndërruar këtë në model referimi për praktikat institucionale të ardhshme.

Nënkonkluzion për pikën 5: Në përmbyllje, vendimi i ardhshëm i Gjykatës Kushtetuese pritet të përmbushë funksionin shumë më të gjerë sesa adresimi i një kontesti të veçantë institucional; ai duhet të shërbejë si burim autoritativ për standardizimin e praktikave kushtetuese dhe si udhërrëfyes për institucionet në përballje me kriza të ngjashme në të ardhmen. Krijimi i jurisprudencës të qëndrueshme, përmes interpretimeve të qarta dhe të zbatueshme, është themelor për forcimin e rendit kushtetues, garantimin e sigurisë juridike dhe për ndërtimin e kulturës së respektit ndaj normës themelore të shtetit.

Përmbledhje e përgjithshme

Vendimi i cili pritet nga Gjykata Kushtetuese e Republikës së Kosovës, nuk do të jetë thjesht  interpretim teknik i dispozitave të Kushtetutës, por një akt me implikime të thella juridike, politike dhe institucionale. Ai do të përcaktojë nëse në rastin konkret ka pasur devijime nga procedurat kushtetuese të cilat kanë prodhuar pasoja mbi legjitimitetin e institucioneve të sapoformuara, apo nëse veprimet e ndërmarra janë justifikuar nga rrethanat politike dhe dinamika e brendshme parlamentare.

Në të dy skenarët, vendimi do të ketë ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillimet politike të ardhshme dhe në konfigurimin e pushtetit legjislativ dhe ekzekutiv, përfshirë krijimin dhe legjitimimin e qeverisë së re. Më shumë sesa një përgjigje për një rast të veçantë, ky akt përfaqëson standardizimin e interpretimit kushtetues dhe do të shërbejë si precedent obligues për të gjitha institucionet publike në përmbushjen e mandatit të tyre brenda rendit kushtetues.

Për rrjedhojë, vendimi në fjalë duhet të konsiderohet si moment kyç për fatin e institucioneve të reja dhe për konsolidimin e kulturës së përgjegjshmërisë kushtetuese, integritetit institucional dhe forcimit të shtetit të së drejtës në Republikën e Kosovës./Dr. Agim A. Krasniqi/